مروری کوتاه بر نقش نیروی هوایی در دفاع مقدس / هشت سال جنگ هوایی

نیروی هوایی و آزاد سازی خاک میهن اسلامی

5مهر 1360- 3 خرداد 1361

با صدور فرمان حضرت امام خمینی(ره) برای شکستن محاصره ی آبادان اقدامات همه جانبه از سوی مسئولین و فرماندهان نظامی کشور در جهت برآورد و طرح ریزی عملیات آغاز شد. ماموریت های اکتشاف هوایی به برنامه ریزی دقیق با ترکیبی هماهنگ از هواپیماهای شکاری رهگیر جهت پوشش هوایی و اسکورت و هواپیماهای سوخت رسان و ایستگاه های شنود وهواپیماهای شناسایی الکتریکی تحت کنترل مستقیم و حساب شده ایستگاه های رادار نیاز دارد تا ضمن اجرای ماموریت سلامت پرواز هواپیماهای عکس بردار تامین شود و اطلاعات دشمن را به صورت فیلم تحویل دهد.

انجام پرواز های شناسایی در طول جبهه ها، دشمن را وادار به مقابله تاکتیکی با استفاده از موشک های زمین به هوای ارتفاع متوسط و بالا می نمود که همین امر موجب کشف و شناسایی مواضع استتار شده ی دشمن شده و در روزهای بعد هدف بمباران مستقیم هوایی و گلوله باران واحدهای توپخانه قرار می گرفت. رویارویی با تعدادی از سایت های موشکی پدافند زمین به هوای دشمن توام با اجرای ماموریتهای اکتشافی از جمله عملیات حماسی نیروی هوایی در طول جنگ تحمیلی بود.

اتخاذ این اقدامات، نخستین عملیات موفقیت آمیز نیروهای خودی در جهت پاکسازی خاک ایران از وجود ناپاکان بعثی در 5 مهر 1360 اجرا و منجر به شکست حصر آبادان و آزادی کلیه ی مناطق در محور شرق آبادان و ماهشهر شد.

به دنبال این موفقیت تنی چند از سرداران همیشه جاوید نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران از جمله سر لشکر فلاحی ، سرتیپ نامجو ، سرتیپ فکوری، جهان آرا و ... که در حال بازگشت ازمنطقه ی عملیاتی بودند بر اثر سانحه سقوط هواپیما در نزدیک تهران به شهادت رسیدند.

عراق با تحمل این شکست بار دیگر شهرها ومناطق مسکونی ایران را مورد تهاچم هوایی و گلوله باران و موشک های زمین به زمین قرار داد. نیروی هوایی ایران نیز دست به مقابله زده و برخلاف آنان مجریان این فجایع را مورد تهاجم قرار دادند.

عملیات پشتیبانی هوایی جنگنده بمب افکن های نیروی هوایی در خطوط مقدم جبهه و تامین و برقراری پوشش و پدافند هوایی از قلمرو هوایی کشور به نحو مطلوبی ادامه یافت تا سرانجام در هشتم آذرماه 1360 عملیات "طریق القدس" در محور بستان- سوسنگرد با موفقیت به مرحله ی اجرا در آمد که در این عملیات خلبانان نیروی هوایی به صورتی گسترده به بمباران خطوط مقدم جبهه پرداختند.

اوج نبردهای هوایی دو کشور طی دهه ی اول و دوم آذرماه 1360 بود که با سرنگون شدن 16 فروند هواپیمای مهاجر عراقی، برگ زرینی بر پرونده ی افتخارات نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران افزوده شد. که در این ارتباط می توان به شکار اولین میراژ عراقی در چهارم آذر ماه سال 1360 اشاره نمود

از این پس دشمن برای تدارک نیروهایش در بخش شمالی خوزستان اجباراً به احداث جاده و عبور هورالهویزه و هورالعظیم مبادرت ورزید که این خود در قطع پشتیبانی مطلوب نیروهای عراق مستقر در ارتفاعات الّله اکبر ، دهلران، ابوغریب، عین خوش، سایت های چهار و پنج، چنانه، زبیدات و دشت عباس تاثیر زیادی داشت و به این ترتیب زمینه ی مساعد برای پیروزی رزمندگان اسلام درعملیات فتح المبین خواهد شد. 

در دوم فروردین 1361 عملیات " فتح المبین" در منطقه ای به وسعت دو هزار کیلومتر آغاز شد. این عملیات با آتش پشتیبانی هوایی خلبانان تیز پرواز نیروی هوایی که پیش از این با اجرای عملیات شناسایی هوایی و عکس برداری اطلاعات کافی از استعداد و ترکیب نیروهای دشمن به دست آورده و در اختیار طراحان عملیاتی گذاشته بود، آغاز شد. در راستای عملیات فتح المین نیروی هوایی عملیات هوایی شبح 2 را آغاز نمود که هدف از این عملیات مقابله با هرگونه تهدید هوایی و سپس بمباران شدید مواضع دشمن بود.

نیروی هوایی در جریان این عملیات در مراحل اولیه با اعزام دسته های هشت فروندی هواپیمای " اف-4" برای بمباران ارتفاع بالا و انهدام قرار گاه های تاکتیکی تیپ ها و لشکرهای دشمن و هم چنین اعزام دسته های دو یا چهار فروندی هواپیمای " اف-5" درارتفاع کم و بمباران متوالی مراکز تجمع نیرو و سنگرهای اجتماعی و مراکز ایجاد شکاف در خطوط دفاعی دشمن به نحوی عمل کرد که مجال هر گونه تفکر و برنامه ریزی را از فرماندهان رده بالای ارتش عراق سلب و قدرت دفاع آنان را کاهش داد. در همین راستا هواپیماهای رهگیر اف 14 نیز در آسمان حضور داشتند و هرگونه تهدید هوایی دشمن را به شدت پاسخ می دادند . عراق زمانی نیروی هوایی اش را وارد صحنه کرد که نیروهای ایران حاکمیت کامل فضای منطقه را عهده دار بود و متحمل ضایعاتی شد.

کسب پیروزی در عملیات بزرگ "فتح المبین" و باز پس گیری بخش وسیعی از مناطق اشغالی از جمله ایستگاه رادار دهلران و سایت های چهار و پنج موشکی نیروی هوایی در شمال خوزستان موجب تقویت روحی و انسجام نیروها برای انجام عملیات بعدی شد.

با پایان عملیات فتح المبین، دستورات لازم برای کسب آمادگی در جهت اجرای تهاجمی بزرگ جهت آزادسازی خرمشهر به نیروها ابلاغ شد.

این عملیات که در منطقه ای به وسعت 5400 کیلومتر انجام گرفت " بیت المقدس" نام گرفت. این منطقه از شمال به کرخه و هویزه، از جنوب به اروند رود و خرمشهر، از شرق به رود کارون و از غرب به هورالعظیم و القرنه عراق محدود می شد.

دشمن با تجربه ای که در عملیات " فتح المبین" به دست آورده بود برای برطرف کردن ضعف های خود اقدام به انتقال هواپیماهای پیشرفته " میراژ اف-1" و " میگ-23" از پایگاههای مستقر در عمق خاک خود به پایگاه های مقدم جبهه کرد و با وجود ضعف های خود در آموزش خلبانان خود به مقابله با تهدیدات ایران پرداخت.

علی رغم تهدیدات پدافند هوایی، عملیات مربوط به شناسایی تاکتیکی و عکس برداری هوایی از ترکیب و استعداد نیروهای عراق مستقر در صحنه ی عملیات را به طور مستمر و موفقیت آمیزی انجام دادند و به محض تطبیق آخرین اطلاعات دریافت شده با طرح های در دست اجرا، مرحله ی اول عملیات بیت المقدس در روز دهم اردیبهشت 1361 آغاز شد. در راستای این عملیات نیروی هوایی عملیات شبح 3 را آغاز نمود .

عراق با اختصاص هواپیماهای رهگیر تلاش کرد تا با هواپیماهای "اف-14" مقابله کند. این تمهیدات دشمن، با اتخاذ تدابیر مناسب و تغییر تاکتیک خنثی شد و عملیات پشتیبانی نزدیک هوایی از رزمندگان اسلام به طور قاطع انجام و در نهایت منجر به باز پس گیری بخش عظیمی از خاک کشور مان و آزادی خرمشهر شد.

در طول عملیات بیت المقدس در حالی که کلیه ی تلاش های هوایی نیروی هوایی ارتش ایران در منطقه ی نبرد از طریق " ستاد عملیات هوایی جنوب" هماهنگ، هدایت و کنترل می شد تیز پروازان نیروی هوایی با بمباران نیروی دشمن در محورهای شط علی، جفیر، شلمچه، طلائیه، کوشک، حمید، حسینیه و گرمدشت قوای عراق را زیر فشار قرار دادند.

خبرگزاری آسوشیتد پرس هم زمان با محاصره ی خرمشهر اعلام کرد : عراق در حالی که مشغول جنگ برای دفع حملات دیگری از جانب ایران است به همسایگان عرب خود گوشزد کرد که به موجب قراردادهای منعقده باید به عراق که به شدت تحت فشار است کمک خودی ارسال کند. اشاره ی این بیانیه به موافقت نامه ی سال 1950 اتحادیه ی عرب است که به موجب آن 22 کشور عضو این اتحادیه مجبور هستند به هر کشور عربی که مورد حمله یک قدرت خارجی قرار گیرد کمک نظامی ارسال دارند.

این بیانیه شدیدترین موضع گیری علنی رژیم عراق علیه بی توجهی سایر دول عرب و تایید کننده ی موفق بودن عملیات ایران در نبرد برای آزادی خرمشهر بود.به دنبال آزادی خرمشهر، عراق عجولانه درخواست تشکیل اجلاس شورای همکاری کشورهای خلیج فارس را نمود. این جلسه دو روز طول کشید و طی آن شش کشور عربی ضمن حمایت از عراق نگرانی خود را از پیروزی های رزمندگان اسلام ابراز کردند. با آزادسازی خرمشهر عراق می خواست به هر شکل ممکن مجددا با بمبارانهای پی در پی تسلط خود را بر منطقه در دست گیرد که با حضور 24 ساعته هواپیماهای نیروی هوایی ایران مواجه شد و تلفات سنگینی را نیز متحمل گردید . 

در کمتر از یک ماه رژیم صهیونیستی برای نجات عراق و ضربه زدن به مواضع نیروهای ملی اسلامی فلسطینی و لبنانی، نیروهای خود را به طور همه جانبه به جنوب لبنان وارد و تجاوز گسترده ای را علیه خاک لبنان آغاز کرد.

رژیم عراق نیز اعلام کرد که به منظور مقابله با اسرائیل نیروهایش را از باقیمانده ی اراضی اشغالی ایران عقب می کشد. مقامات ایران نیز یادآور شدند که عراق به این بهانه می خواهد بر شکست های خود در طول تجاوز به ایران سرپوش بگذارد.

عراق با شکست استراتژی سیاسی جدید خود به اجلاس سران کشورهای غیر متعهد که قرار بود اوایل شهریور ماه سال 1361 در بغداد تشکیل شود دل بسته بود.ایران به عنوان یکی از اعضای این اجلاس تاکید کرد در حالی که نیروهای عراق بخش هایی از خاک ایران را اشغال کردند ، هیچ هیاتی ار سوی تهران در این اجلاس شرکت نخواهد کرد و اصولاً بغداد محل امنی برای برگزاری کنفرانس سران غیر متعهد نمی باشد.

اعلام مواضع رسمی ایران در مورد ناامنی بغداد ، رژیم عراق را وادار کرد تا با انتشار بیانیه ای بر امنیت کامل بغداد تحت پوشش دفاعی متشکل از انواع موشک های زمین به هوای ارتفاع بالا، متوسط و پایین، پوشش گسترده راداری و توپخانه ی ضد هوایی و محافظت دائمی به وسیله ی انواع هواپیماهای رهگیر تاکید کند.

نیروی هوایی ایران نیز ضمن بمباران و ناامن کردن بغداد، عزم راسخ ایران مبنی بر عدم تشکیل اجلاس در عراق را به اثبات رساند.

علی رغم نقاط زیادی که در بغداد قرار داشت پالایشگاه الدوره مورد هدف قرار گرفت ولی سوال اینجا بود چرا الدوره:

1ـ هم جواری آن با پایگاه هوایی الرشید هیچ تردیدی را در مورد حضور دفاع هوایی عراق در اذهان سران غیر متعهد باقی نمی گذاشت.

2ـ دود و آتش حاصل از اشتعال مواد خام و مشتقات نفتی ساعت ها باقی می ماند.

3ـ انهدام این پالایشگاه اثراتی را در روند تامین سوخت مورد نیاز ماشین جنگ عراق به جای می گذاشت.

4ـ اثرات روانی این بمباران به دلیل قرار داشتن هدف در محدوده ی شهر بغداد قابل لمس خواهد بود.

5ـ در صورت انتخاب محل دیگری دولت عراق قادر به خنثی کردن اثرات حاصله و ایجاد پوشش خبری بر علیه آن بودند.

در سحرگاه روز 30 تیر، دسته ی پروازی به لیدری یکی از خلبانان با تجربه نهاجا(سرلشکر خلبان شهید عباس دوران) خود را به بغداد رساند و ناامن بودن بغداد را به عینه به سران کشورهای غیر متعهد و افکار عمومی جهانی اثبات کرد. این هواپیماها پس از نمایش قدرت، خود را به پالایشگاه الدوره رساندند و آن جا را بمباران کردند.

پس از بمباران و در حین بازگشت، هواپیمای لیدر دسته، مورد اصابت پدافند هوایی دشمن قرار گرفت و کمک خلبان موفق به خروج از هواپیما شد ولی شهید دوران در جنگنده باقی ماند و با ادامه پرواز برروی شهر بغداد و زدن هواپیما به یکی از ساختمانها نزدیک محل کنفراس حماسه ای بزرگ را آفرید.

به دنبال این بمباران خبرنگاران خارجی مستقر در هتل ها، وحشت زده شدند و این گونه اجلاس سران در بغداد لغو و دهلی نو بعنوان میزبان انتخاب شد .

نیروی هوایی و نبرد اقتصادی

روند جنگ و پیروزی های پی در پی رزمندگان اسلام درجبهه های جنگ نشانگر این مسئله بود که عراق در جبهه های زمینی قادر به پیروزی نیست. بنابراین حامیان صدام تصمیم گرفتند نیروی هوایی این کشور را تقویت کنند. دشمن با دلارهای نفتی اهدایی کشورهای مرتجع منطقه و با دریافت انواع هواپیماهای مدرن از غرب و شرق همچون هواپیماهای "سوپراتاندارد" انواع هواپیماهای " میراژاف- یک" ، " میگ- 25"، "میگ-23"، و تجهیز آن ها به ترکیب متنوعی از بمب های هدایت شونده و موشک های هوا به هوا و هوا به سطح و تجهیز یکان های دریایی موشک های سطح به سطح توان رزمی خود را به میزان قابل توجهی ارتقا داد و از این پس تلاش هوای وسیعی را در جهت ضربه زدن به منابع حیاتی کشور در نبرد اقتصادی علیه ایران آغاز کرد.

نیروی هوایی ایران به منظور مقابله و خنثی کردن تمهیدات و تهدیدات نیروی هوایی دشمن به طور اخص وارد عمل شد و سیاست" مقابله به مثل" سر لوحه ی اهداف آن ها قرار گرفت.

رژیم عراق با شروع جنگ نفت کش ها در سال 1361 و مورد حمله قرار دادن شماری از پایانه های نفتی و تسهیلات بارگیری نفت ایران فکر می کرد می تواند با قطع درآمدهای ارزی و فشار شدید بر ساختار اقتصادی ایران و پیروزی های رزمندگان اسلام را با مشکل مواجه کند. اما مقابله به مثل ایران و اجرای طرح های مناسب و بهره گیری از امکانات موثر تهاجمی و بازدارنده در خلیج فارس ضمن این که عرضه ی نفت به بازار جهانی و امنیت حوزه ی عربی را با خطر جدی روبه رو کرد این اصل را به اثبات رساند که منطقه ی خلیج فارس برای همه ی کشور ها منطقه ای امن است. در این میان حضور ناوگان های نظامی کشورهای عضو پیمان ناتو و حمایت آن ها بر رژیم های اقماری منطقه نیز نتوانست موازنه ی مطلوبی را به سود عراق ایجاد کند.

از آغاز جنگ دریایی در خلیج فارس در سال 1361 تا اعلام آتش بس در جبهه ها در سال 1367 تقریباً 600 فروند کشتی تجارتی و نفت کش توسط نیروهای هوایی درگیر در دو طرف، مورد حمله قرار گرفت و تعدادی نیز غرق شدند که دو سوم این حملات توسط نیروی هوایی عراق انجام شد.موشک های هوا به دریای "اگزوست" که توسط فرانسه در اختیار عراق قرار گرفته بود در تاریکی شب توسط هلی کوپترهای " سوپرفولون" ودر روز و شب توسط هواپیماهای " میراژ" بر علیه شناورهای تجارتی مورد استفاده قرار می گرفت.

عراق علی رغم هزینه های سنگین مادی در این گونه امکانات نیز با شکست رو به رو شد. به دنبال این شکست عراق در سال 1362 متوسل به بهره گیری از هواپیماهای " سوپراتاندارد" اجاره ای از فرانسه شد. این هواپیما این امکان را داشت که در شب و در ارتفاع پایین، خارج از پوشش میدان رادارهای خودی به سوی لنگرگاه ترمینال نفتی خارک نفوذ کرده و تهدیدی جدی علیه نفت کش ها در این منطقه ایجاد کند.

جناب آقای هاشمی رفسنجانی، سخن گوی عالی دفاع و ریاست وقت مجلس شورای اسلامی در سال 1362 با اشاره به تحویل هواپیماهای "سوپراتاندارد" از جانب فرانسه به عراق و اعلام این مطلب که خلیج فارس یا برای همه امن و یا برای همه نا امن است تاکید نمودند:"ارتش و نیروهای مردمی هستند که در مورد امنیت مردم تصمیم می گیرند اگر قدرت های جهانی در تنگه ی هرمز خرابکاری کنند به وظیفه خود عمل می کنیم زیرا تنگه ی هرمز در اختیار ماست و اگر صلاح بدانیم که نا امن شود نا امنش می کنیم. اگر خلیج فارس را برای ما نا امن کنند کاری می کنیم که حتی یک کشتی هم نتواند وارد آن شود. الآن امنیت خلیج فارس را حفظ می کنیم چون خودمان به آن احتیاج داریم."

به دنبال این مطلب، سخن گوی وزارت خارجه آمریکا ضمن جدی قلمداد کردن این تهدیدات، آن را تجاوز به منابع حیاتی ایالات متحده تلقی کرد. واشنگتن هم زمان با تحویل هواپیماهای " سوپراتاندارد" به عراق، تعدادی از ناوهای خود را با بیش از دو هزار تفنگدار دریایی راهی اقیانوس هند کرد و در همین حال روزنامه ی واشنگتن پست از تشکیل پنج لشکر پیاده ارتش آمریکا برای عملیات واکنش سریع در خلیج فارس و در معیت ناو گروه هواپیما مستقر در دریای عمان خبر داد.

جناب آقای هاشمی رفسنجانی در پایان جلسه ای که برای بررسی پیرامون تحویل هواپیماهای "سوپراتاندارد" به عراق و صنعت دفاعی جزیره خارک و آمادگی نیروهای ایران در بندر عباس و اطراف تنگه ی هرمز در شورای عالی دفاع تشکیل شده بود اعلام نمودند که :

" تحویل سوپراتاندارد ها جز یک شانتاژ بین المللی مساله ی دیگری نیست ما امنیت خلیج فارس را تا موقعی حفظ می کنیم که صادرات ما از خلیج فارس به صورت عادی باشد و اگر درخلیج فارس ماجرایی پیش بیاید این زمستان برای دنیای غرب زمستان سردی خواهد بود ."
هم زمان با تقویت نیروی هوایی عراق نیروی دریایی این کشور نیز با مجهز شدن به موشک های چینی ساحل به دریاموسوم به " اچ-2" تهدیدات موشکی خود را در اجرای عملیات ضد شناور در آبراه های شمال خلیج فارس توسعه داد. در تاریخ 13 دی ماه 1362 جنگنده بمب افکن های نیروی هوایی ارتش ایران سکوهای پرتاب این موشک ها در منطقه " راس البیشه" در حوالی شبه جزیره فاو را شناسایی و مورد بمباران شدید قرار دادند به نحوی که تا مدت ها این تهدیدات خنثی شد.

عراق پس از تحویل هواپیماهای سوپراتاندارد آن ها را وارد صحنه ی نبرد کرد اما با ابتکار هواپیماهای رهگیر و پوشش هوایی ما دو فروند از این هواپیماها به قعر آب های خلیج فارس فرستاده شدند. عراق که خود را در این زمینه نیز شکست خورده دید باقیمانده ی هواپیما ها را باز پس فررستاد.

تحلیل گران نظامی غرب با توجه به دفاع محکم پدافند و پوشش هوایی ایران از ترمینال های نفتی و آبراه های کشتی رانی در خلیج فارس و عدم کارآیی هواپیماها ی میراژ و سوپراتاندارد عراق، به شکست عراق در این مرحله از جنگ اعتراف کردند و در جهت ترمیم این ناکامی هواپیماهای میراژ" ای – کیو- 5" را در اختیار عراق قرار دادند.

به موازات بهره گیری از هواپیماهای جدید میراژ عراق هواپیمای روسی " میگ- 25" رانیز برای بمباران پایانه های نفتی و قطع صادرات نفت ایران به خدمت گرفت. این هواپیما می توانست با ارتفاع بیش از 100 هزار پا و با سرعت مافوق صوت خود را به مواضع ما نزدیک نماید . 

در این راه از ترس هدف قرار گرفتن این هواپیماها توسط آتش موشکی پدافند نیروی هوایی ایران، مبادرت به بمباران جزیره ی خارک از ارتفاع بسیار بالا کرد که این ترفند نیز با سرنگون شدن یک فروند از هواپیماهای " میگ- 25" بر فراز جزیره ی خارک توسط هواپیماهای شکاری رهگیر اف 14 نیروی هوایی ایران، با شکست مواجه شد.

در طول سال های 65 و 66 هماهنگ اطلاعاتی ناوگان دریای آمریکا در هدایت هواپیما های دشمن برای ضربه زدن به اقتصاد جنگی ایران در خلیج فارس به صورت چشم گیری افزایش و تداوم یافت.

به طوری که در 28 اردیبهشت 1366 یک فروند هواپیمای عراقی که می بایست با هدایت ناو آمریکایی یک فروند نفت کش حامل نفت ایران را مورد حمله قرار می داد به اشتباه، همان ناو آمریکایی را مورد اصابت قرار داد و منهدم کرد. در این عملیات که منجر به هلاکت 40 نفر از خدمه ناو شد هماهنگی و همدستی دولت آمریکا با عراق بر علیه ایران بیش از پیش آشکار شد. روزنامه ی " سونسکادا بگلادت" چاپ سوئد در همین زمینه در گزارش خود نوشت:

" علی رغم جنگ نفت کش ها صدور روزانه 2 میلیون بشکه نفت ایران هم چنان از جزیره ی خارک ادامه دارد. رژیم عراق بسیاری از هواپیماهای گرانبهای خود را از دست داد و..."

نیروی هوایی عراق در روند جنگ اقتصادی، در حمله به نقاط حساس و حیاتی ایران هر بار با دفاع نیروی هوایی مواجه می شد و با از دست دادن تعدادی هواپیما و هلاک شدن خلبانان آنان، متحمل شکست های سنگین می شد. این نبرد نابرابر که در جبهه ی وسیع و گسترده ای در هوا، خشکی و دریا صورت می گرفت از نظر مادی امکانات و تجهیزات پیشرفته الکتریکی، نبرد میان تمامی کفر و سرکردگی استکبار جهانی و به نوکری عراق با پایگاه جهانی اسلام یعنی ایران بود.

منبع:پایگاه اطلاع رسانی نیروی هوایی ارتش